به‌طورکلی، هدف اصلی از بازارگردانی در بورس افزایش نقدشوندگی سهام شرکت‌ها، جلوگیری از نوسان شدید قیمت‌ها با محدود کردن دامنه نوسان، کنترل عرضه و تقاضا در سهم و حفظ نقدینگی کلی موجود در بازار است. در این مقاله قصد داریم به بررسی اهمیت بازارگردانی در بورس ایران بپردازیم و دستورالعمل‌های بازارگردانی را بیان کنیم.
بازارگردانی چیست؟
مبحث بازارگردانی یا بازارسازی که معادل برگردان واژه انگلیسی آن (Market Making) است مبحث جدیدی در بازار سرمایه ایران نیست. در واقع از اواخر دهه ۸۰ و اوایل دهه ۹۰ شمسی بود که بازارگردان‌ها وارد بازار سرمایه شدند و سپس در سال ۱۳۹۳ بود که صندوق‌های اختصاصی بازارگردانی آغاز به کار کردند.
لکن مقوله بازارگردانی به ویژه از اواسط سال ۱۳۹۹ و در ماه‌های ابتدایی ریزش تاریخی بازار به شکل بسیار جدی‌تری مطرح شد. آن هم زمانی که سازمان بورس و اوراق بهادار کلیه ناشران پذیرفته شده در بورس تهران و فرابورس ایران را طی یک ابلاغیه ملزم به داشتن بازارگردان کرد و در واقع داشتنِ بازارگردان برای سهام شرکت‌ها از یک اختیار به الزام تبدیل شد. هدف نهاد ناظر از این الزام آن بود که بلکه بازارگردان‌ها بتوانند به جمع شدن صف‌های فروش سنگین آن روزها و به تعادل رساندن معاملات نمادها کمک کنند.
بازارگردانی در بورس ایران چگونه است؟
بازارگردانی در بازار سرمایه ایران در سه حوزه تعریف می‌شود که عبارتند از:
- سهام
- اوراق
- صندوق‌های قابل‌معامله یا ETF
در هر سه مورد، پارامترهای بازارگردانی توسط بورس مربوطه با هماهنگی و تایید سازمان بورس و اوراق بهادار تعیین شده و بازارگردان موظف است مطابق آن پارامترها، مظنه‌ها یا سفارش‌های خود را در طی یک جلسه معاملاتی ارائه نماید.
بازارگردانی در سهام
در سهام، پارامترهای بازارگردانی عبارتند از:
- دامنه مظنه
- حداقل تعهد روزانه
- حداقل سفارش انباشته
دامنه مظنه
دامنه مظنه که فاصله بین قیمت سفارش‌های خرید و فروش بازارگردان بر حسب درصد تعریف شده است، در هر حال از دامنه نوسان مجاز سهم کوچک‌تر است. برای مثال اگر دامنه نوسان ۵ درصد باشد دامنه مظنه ۳ درصد خواهد بود. دلیل این موضوع آن است که بازارگردان بتواند مظنه‌های خرید و فروش را به هم نزدیک و اصطلاحا مچ کند.
حداقل تعهد روزانه
حداقل تعهد روزانه همان حداقل حجم معامله‌شده توسط بازارگردان است، چه در سمت خرید چه در سمت فروش. در واقع بازارگردان موظف است این حجم از معاملات را روزانه انجام دهد.
حداقل سفارش انباشته
حداقل سفارش انباشته نیز معادل مجموع تعدادی اندازه سفارش‌های خرید و فروش در هر لحظه است که معمولا برابر با یک بیستم حداقل معاملات روزانه است.
در واقع اگر فرض کنیم تعهد روزانه بازارگردان برابر یک میلیون ورقه بهادار باشد، در هر لحظه هم جمع سفارش‌های خرید و هم جمع سفارش‌های فروش بازارگردان بر روی تابلوی معاملات، بایستی برابر یک بیستم آن یعنی ۵۰ هزار برگه باشد.
اوراق
مشتریان اوراق بدهی عمدتا اشخاص حقوقی و به ویژه بانک‌ها و صندوق‌های با درآمد ثابت هستند و با دید بلندمدت خریداری و نگهداری می‌شوند. پس می‌توان گفت امتیاز بالایی ازلحاظ نقدشوندگی ندارند. به همین دلیل اوراقی که دارای بازارگردان هستند طرفدار بیشتری دارند.
معمولا بازارگردان درخصوص اوراق بدهی به شیوه توافقی و مبتنی بر مذاکره با خریداران و فروشندگان اوراق عمل کرده و ریسک نقدشوندگی، ریسک نرخ بهره و سایر ریسک‌های متوجه دارندگان اوراق را تا حد زیادی برای ایشان پوشش می‌دهد.
صندوق‌های قابل معامله یا ETF
در صندوق‌های قابل‌معامله یا ETFها، بازارگردان‌ها بعد از مدیر صندوق رکن اصلی اجرایی این صندوق‌ها به شمار می‌روند. در واقع فرآیند صدور و ابطال در این صندوق‌ها صرفا برای بازارگردان ممکن است.
هنگامی که روی تابلوی معاملات تقاضای بالایی برای خرید واحدهای صندوق وجود دارد و نیاز به فروش و عرضه واحدها باشد، بازارگردان با هماهنگی مدیر صندوق اقدام به صدور و عرضه یا فروش کرده و سعی می‌کند قیمت هر واحد صندوق را حوالی NAV ابطال لحظه‌ای صندوق که هر دو دقیقه یک بار محاسبه می‌شود، نگه دارد.
عکس این حالت در مواقعی که فشار فروش بر روی واحدهای صندوق ETF ایجاد شده و صندوق نیاز به حمایت دارد رخ می‌دهد. در این وضعیت بازارگردان با هماهنگی مدیر صندوق اقدام به خرید روی تابلو نموده و در انتهای روز معاملاتی نسبت به ابطال واحدهای خریداری‌شده اقدام می‌کند.
اهمیت بازارگردان در صندوق‌های قابل‌معامله را می‌توانیم به وضوح در دو صندوق دولتی دارا یکم و پالایش یکم مشاهده کنیم. جایی که نبود بازارگردان باعث فاصله‌گیری زیاد قیمت تابلوی آنها از NAV ابطال یا همان ارزش واقعی هر واحد شده است. این موضوع به دلیل شرایط خاص این دو صندوق است که تعداد سهام مشخصی در پرتفوی آنها موجود بوده و قابلیت تغییر اندازه پرتفو و درنتیجه قابلیت صدور و ابطال برای بازارگردان میسر نیست.
آیا بازارگردانی در بورس لازم است؟
می‌دانیم که بازارگردان‌ها از منابع نامحدودی برخوردار نیستند. آنها نیز یک شخصیت حقوقی با یک سری کارکردهای از پیش تعریف‌شده هستند و طبعا مانند هر شخصیت حقیقی یا حقوقی فعال در بازار سرمایه منافع خود و سهامدارانشان را در اولویت قرار می‌دهند.
اصولا هجمه‌هایی که هر از گاهی می‌بینیم در شبکه‌های اجتماعی فعالان بازار علیه به‌اصطلاح حقوقی‌های بازار صورت می‌گیرد همیشه درست نیست. بعضا گفته شده که چرا بازارگردان به اندازه حجم مبنا از صف فروش خریداری کرده تا قیمت پایانی با حداقل معامله ممکن پر شود. دلیل آن می‌تواند یکی از کارکردهای اصلی بازارگردانی، یعنی هدایت قیمت سهم به سمت ارزش ذاتی آن باشد.
وقتی این کار می‌تواند با کمترین هزینه ممکن انجام شود، چرا بازارگردان باید بیشتر از میزان تعهد روزانه خود و یا بیشتر از حجم مبنای سهم خرید کند؟ چرا بازارگردان باید اجازه دهد سهم در صف فروش قفل شده و مشمول گره معاملاتی شود و بعضا بعد از رفع گره با ۴۰ درصد منفی معامله شود؟ در واقع بازارگردان با انجام این کار در راستای منافع سهامداران حرکت کرده و اجازه فروش در قیمت‌های بالاتر را به سهامدارانی که قصد خروج از سهم را دارند می‌دهد.
دستورالعمل بازارگردانی در بورس
بازارگردانی در بازارهای توسعه‌یافته که مقوله‌ای تحت عنوان دامنه مجاز نوسان در آنها وجود ندارد بسیار راحت‌تر صورت می‌پذیرد. امیدواریم صحبت‌هایی که هر از گاهی درخصوص حذف دامنه نوسان و دوطرفه شدن بازار از سوی مسئولین و فعالان بازار انجام می‌شود شکل جدی‌تری به خود گرفته و عملیاتی شود.
از طرف دیگر زمزمه‌هایی نیز راجع به ایجاد امکان سرمایه‌گذاری کلیه اشخاص در صندوق‌های اختصاصی بازارگردانی به گوش می‌رسد که اگر محقق شود باید آن را به فال نیک گرفت. این امر موجب خواهد شد که دست صندوق‌های بازارگردانی از لحاظ منابع نقد بسیار بازتر از پیش شود.
در حال حاضر سرمایه‌گذاری در صندوق‌های بازارگردانی صرفا محدود به خود ناشران یا سهامدار عمده آنها است که سهامدار عمده می‌تواند تا ۷۰ درصد منابع بازارگردانی را به‌صورت سهام به کد بازارگردان منتقل نموده و در ازای آورده نقد و ارزش روز سهام انتقال‌یافته، برای وی در صندوق بازارگردانی واحد صندوق صادر می‌شود. در واقع سهام منتقل شده به کد بازارگردان دیگر از کنترل سهامدار عمده خارج و با انتقال به کد بازارگردان به همون میزان به شناوری سهم افزوده می‌شود و ناشر می‌تواند از قِبَل این موضوع مشمول معافیت‌های مالیاتی پیش‌بینی‌شده نیز شود.
